Onderzoek naar verslaving en hoogsensitiviteit

Door: Eva Pama-van ’t Zand (directeur Hooggevoelig heel gewoon), Judith Homberg (Prof. dr. bij Radboudumc) en Wendela ter Meulen (psychiater en onderzoeker op gebied van stemmingsstoornissen en verslaving verbonden aan Amsterdam UMC).

Als je hoogsensitief bent, zou je mogelijk vatbaarder zijn voor verslavingen. Vooral omdat middelen zoals alcohol en drugs je grotere prikkelgevoeligheid kunnen dempen en je op die manier minder aan hoeft te staan. Maar klopt die aanname wel? En hoe zorg je er als HSP voor dat dat gezellige wijntje geen schadelijke gewoonte wordt?

Van het feit dat hoogsensitiviteit een persoonlijkheidskenmerk is, zijn steeds meer mensen doordrongen. Bij maar liefst twintig procent van de bevolking komt het herkennen van veel details, de diepere informatie­verwerking, de sterkere emoties, grotere creativiteit en snellere overprikkeling voor. Veel HSP’s starten vaak een zoektocht naar hoe ze beter met hun sterkere emoties en snellere overprikkeling om kunnen gaan. In dat licht zou het gebruik van alcohol, cannabis en andere drugs een copingstrategie kunnen zijn om deze emoties en overprikkeling te dempen. En zou je als HSP om die reden verslavingsgevoeliger zijn. 

Verslaving 

Om na te kunnen gaan of dat klopt, is het belangrijk om eerst de definitie van verslaving te kennen. Verslaving is een verzamelnaam voor problematisch gebruik van alcohol, tabak, cannabis of andere drugs. Problematisch, omdat het je over een langere periode vaak niet meer goed lukt om het gebruik te stoppen, te minderen of te controleren, ondanks dat het voor jou fysieke, mentale of sociale nadelen heeft. Volgens de DSM, het diagnostisch handboek van de psychiatrie, kunnen er verschillende symptomen van verslaving zijn die zeker niet allemaal aanwezig hoeven te zijn om van verslaving te spreken. Want verslaving kan er bij iedereen net weer anders uitzien. 

Symptomen van verslaving

Zo kan je controleverlies ervaren waarbij drugs- en alcoholgebruik je leven meer en meer gaat beheersen. Bijvoorbeeld als je steeds toch weer meer gebruikt dan je vooraf eigenlijk wilde. Ook kan er hunkering zijn, een sterke drang om het middel te gebruiken. Verder kan het sociale problemen veroorzaken. Denk aan ruzies thuis of regelmatig door een kater te laat op je werk komen. Verder kan het zijn dat je middelen blijft gebruiken ondanks dat je weet dat het specifiek voor jouw lichamelijke of psychische gezondheid niet goed is. Tolerantie – meer nodig hebben voor hetzelfde effect – en ontwenningsverschijnselen kúnnen optreden, maar zijn niet noodzakelijk voor de diagnose. In tegenstelling tot wat weleens wordt gedacht, wordt de diagnose verslaving dus niet primair gesteld op basis van hoeveelheden of dagelijks gebruik. Overigens kleeft er aan de term verslaving een negatief imago van een gebruiker die ‘ver heen’ is. Alleen is verslaving niet zwart-wit maar dimensioneel van aard. Zo kan bijvoorbeeld een patroon van ‘sociaal gebruik’ (zoals gezellig samen wijntjes drinken) geleidelijk overgaan in meer problematisch gebruik.

Verslavingsgevoeligheid

Maar wanneer ben je nou verslavingsgevoelig? Verslavingsgevoeligheid betekent dat sommige mensen een sterker effect van middelen ervaren in vergelijking met anderen als ze drugs of alcohol gebruiken. Wat het vervolgens aantrekkelijk maakt om er steeds meer van te gebruiken. Bij die effecten kun je denken aan een euforisch gevoel, minder sociale remmingen, minder angst of een rustiger gevoel, afhankelijk van de drug die je gebruikt én de toestand waarin je je bevindt als je het middel neemt. Doordat mensen de effecten van drugs en alcohol verschillend kunnen ervaren, kan het dus gebeuren dat de één het zoeken en het innemen van drugs onder controle houdt, en het bij de ander uitloopt op een verslaving. 

Zonder alcohol of drugs worden prikkels vaak intenser beleefd; dit geldt voor negatieve maar zeker ook voor positieve prikkels

De rol van je genen: dopamine en glutamaat

Een mogelijke oorzaak voor de individuele verschillen in die verslavingsgevoeligheid, is dat zenuwcellen bij sommige mensen aanvankelijk meer van het boodschapperstofje dopamine afgeven in reactie op drugs, wat leidt tot een sterker beloningsgevoel. Bij mensen die langduriger verslaafd zijn, is de afgifte van dopamine juist verlaagd doordat het brein zich heeft aangepast. Daardoor ervaren gebruikers een gebrek aan beloning en gaan ze sterk hunkeren naar drugs om dit ‘gemis’ te compenseren. Verder kan ook de ontregeling van het glutamaat-systeem in de hersenen een rol spelen. Het stofje glutamaat zorgt er onder andere voor dat zenuwcellen elektrische signalen afgeven. Uit onderzoek bij ratten is gebleken dat mensen (en dus ook ratten) die meer glutamaat hebben in hersengebieden die relevant zijn voor verslaving, meer verslavingsgevoelig zijn. 

Onderzoek naar HSP en verslavingsgevoeligheid

Om te onderzoeken of hoogsensitiviteit bijdraagt aan een verhoogde verslavingsgevoeligheid, heeft professor Judith Homberg van het Radboudumc in Nijmegen een studie met ratten uitgevoerd. Dit klinkt misschien wat gek, maar dieren, waaronder ook ratten, vertonen ook individuele verschillen in gevoeligheid voor de omgeving. In dit onderzoek werd specifiek gekeken naar ratten die sterker reageerden op details in de omgeving, sterkere emotionele reacties hadden, en pauzeerden wanneer er een onverwachte bedreiging was (als indicatie voor diepere informatieverwerking). Oftewel, de ratten die gedrag laten zien waarbij je kunt denken aan kenmerken van hoogsensitiviteit. In dit onderzoek kwam naar voren dat deze ratten gevoeliger waren voor cocaïne en ook steeds meer cocaïne namen. Omdat de dieren op hun omgevingsgevoeligheid geselecteerd waren, kon Judith Homberg en haar team uit dit onderzoek opmaken dat de verslavingsgevoeligheid het gevolg was van de verhoogde omgevingsgevoeligheid.

De rol van de omgeving bij HSP’s

Behalve biologische factoren, kunnen dus ook omgevingsfactoren bijdragen aan verslavingsgevoeligheid. Hoewel dit niet wetenschappelijk onderzocht is, voelen veel HSP’s zich van jongs af aan anders dan anderen. De ervaring leert dat als deze emoties niet worden erkend, je je eenzaam en afgewezen kan voelen. Onbewust kun je daardoor een negatief zelfbeeld ontwikkelen. Bovendien blijkt uit onderzoek dat je als HSP meer last hebt van een negatieve omgeving zoals bij agressie, maar ook meer baat hebt van een positieve omgeving zoals bij warme sociale interacties. Dat heet differential susceptibility. De angst voor afwijzing speelt dus een nog grotere rol bij HSP’s waardoor een negatief zelfbeeld, angst voor afwijzing en aanpassingsgedrag, op hun beurt weer verslaving in de hand kunnen werken. 

Een simpele manier om jezelf te screenen op een mogelijke verslaving, is om te kijken of het je lukt om een langere periode je gebruik te stoppen

HSP’s en de ik-ontwikkeling

Eva Pama-van ’t Zand, directeur Hooggevoelig heel gewoon, ziet dit dagelijks in de praktijk: “Tijdens de coaching- en re-integratietrajecten die we doen, onder andere vanuit het UWV, begeleiden we mensen die vragen hebben over hun hooggevoeligheid. Daarin staan een aantal dingen centraal voor iedereen, waaronder de ‘ik-ontwikkeling’. Veel hoogsensitieve mensen hebben ‘weinig ik’ zoals we dat noemen. Ze voelen niet meer wat ze zelf willen, wie ze zelf zijn, omdat ze zich vooral aanpassen aan anderen. Het is cruciaal om weer ‘het ik’ te ontwikkelen en van daaruit je keuzes te maken. Voor betere zelfzorg, beter omgaan met prikkels, het vergroten van belastbaarheid en vanuit een gezonde balans keuzes te kunnen maken. Dat is de beweging van last naar kracht en van stressreactie naar zelf actie ondernemen. In plaats van houvast te zoeken in drugs en alcohol, kun je beter gaan onderzoeken welke helpende vaardigheden je kunt gaan ontwikkelen. Zo kan iemand tijdens het maken van een moodboard ontdekken dat creatief bezig zijn met je handen de energie en ontspanning geeft die je al lang niet meer hebt ervaren. Het gaat er dus om terug naar jezelf te gaan, en van daaruit te onderzoeken wat bij je past. Dan bestrijd je geen symptomen meer, maar ga je echt een verandering inzetten.”

Positieve prikkels

Psychiater Wendela ter Meulen onderschrijft deze aanpak vanuit haar werk als psychiater, en voegt daaraan toe dat verslaving vaak ontstaat in de adolescentie, wat juist een belangrijke periode voor die ik-ontwikkeling is: “Na stoppen van middelengebruik komt er dan ruimte waarin de ontwikkeling van de eigen identiteit op gang kan komen. Verder zijn mensen soms bang dat ze na minderen of stoppen zich slechter gaan voelen. Echter, geregeld blijken mensen zich – tot hun eigen verbazing – juist beter te gaan voelen zodra het middelengebruik gestopt is. Zonder alcohol of drugs worden prikkels vaak intenser beleefd. Dit geldt voor negatieve maar zeker ook voor positieve prikkels.”

Verslavingsgevoeligheid herkennen

Maar hoe weet je of je verslavingsgevoelig bent, en wanneer moet je je zorgen maken? Judith Homberg vindt dit erg moeilijk vast te stellen. Ook omdat er geen test voor bestaat: “Het gaat er meer over hoe iemand het effect van een drug ervaart. Het is ook lastig om vast te stellen of je sterkere effecten ervaart dan iemand anders. Waarschijnlijk weet je zelf het beste of je gevoeliger bent.” Wendela ter Meulen is het hiermee eens en voegt toe: “Een simpele manier om jezelf te screenen op een mogelijke verslaving, is om jezelf eerlijk af te vragen -en dit liefst ook uit te proberen- of het je lukt om een langere periode of in specifieke situaties je gebruik te minderen of stoppen.” 

Ontdek je dat dit lastig is, aarzel dan vooral niet om de hulp te zoeken die bij jou past. Er is van alles mogelijk: soms is het genoeg om zelf een stappenplan te maken, en ook online zijn veel tips en hulp te vinden, zoals op drugsinfo.nl of druglijn.be. Je kunt ook naar je huisarts gaan, vooral als er bijkomende lichamelijke of psychische problemen zijn. Weet dat je niet faalt maar dat het juist getuigt van kracht en moed om je problemen met alcohol en drugs te willen veranderen!

Meer lezen?