Door Patrice Gorissen
Geen ‘nee’ durven zeggen of je grenzen niet aangeven: het vergroot de kans op een burn-out. Tot zover niks nieuws onder de zon. Maar hoe komt het nou dat je dat niet durft? We keken onder de motorkap en kwamen daar een listige en ingewikkelde emotie tegen: schuldgevoel. Waar dient het toe? En hoe zit dat bij HSP’s, hebben die meer last van schuldgevoel?
Je hebt al een overvolle takenlijst en je weet nu al dat je de deadline van morgenmiddag niet gaat halen. Maar op het moment dat je collega je vraagt of je haar even zou kunnen helpen met dat lastige klusje, zeg je toch ‘ja’. Niet alleen omdat je haar aardig vindt en graag wilt helpen. Maar ook omdat je meteen dat schuldgevoel in je maag voelde opborrelen toen je zojuist even overwoog om ‘nee’ te zeggen. Dan maar liever nog wat langer doorpezen.
Niet veel mensen zijn zich er echt bewust van, maar naast aardig gevonden willen worden en conflictvermijdend gedrag kunnen schuldgevoelens een drijfveer van formaat zijn bij dit soort gedrag. Ook als je rationeel weet dat je het je niet zou hoeven aantrekken, is het lastig om het gevoel los te laten. Met alle gevolgen van dien.
De stem van je geweten
De effecten van schuldgevoelens kunnen behoorlijk vervelend zijn. Niet alleen is het een rotgevoel, het zorgt er ook regelmatig voor dat je te veel hooi op je vork neemt. Toch blijkt deze ingewikkelde emotie wel degelijk een positieve functie te hebben, aldus wetenschappers. In tegenstelling tot schaamte, dat vooral gekoppeld is aan je reputatie, helpt schuldgevoel je om goed af te stemmen op je innerlijk kompas, oftewel je geweten. Op het moment dat je iets doet dat niet in overeenstemming is met dat geweten, zorgt schuld ervoor dat je dat gaat repareren. Op die manier voorkom je dat je relaties met anderen beschadigt en blijf je goed liggen in de groep. Schuldgevoel heeft dus eigenlijk vooral een sociale functie, via een interne route. Het kan er dus ook voor zorgen dat je zelf gemakkelijker hulp krijgt van anderen. Maar ja, daar zou je je dan misschien weer schuldig over voelen…
Extra gevoelig voor schuldgevoel
Onderzoek wijst uit dat sommige mensen sneller last hebben van schuldgevoel dan anderen. Zo zijn vrouwen gevoeliger voor schuldgevoelens dan mannen, en hebben oudere volwassenen er meer last van dan jongere volwassenen. Maar los daarvan zijn het de mensen die empathischer zijn, gemakkelijker het perspectief van anderen innemen, nadenken over de toekomstige gevolgen van gedrag en een goed ontwikkeld geweten hebben. En laten dat nou precies de kenmerken van hoogsensitiviteit zijn.
Er is nog niet echt onderzoek gedaan naar de werking van schuldgevoel specifiek bij HSP’s en een specifieke wetenschappelijke verklaring waarom HSP’s dubbel moeten opletten, is er dus nog niet. Maar het kost niet veel moeite om te zien hoe de diepgaandere verwerking in het brein bij HSP’s kan leiden tot een grotere gevoeligheid voor schuld.
Zorgen voor een ander of jezelf
Dat extra stukje inlevingsvermogen en sterk ontwikkeld geweten zorgen er natuurlijk ook voor dat je sneller rekening houdt met de ander dan met jezelf. Maar helaas kan dat nou juist averechts werken. Want als jij overbelast bent, dan kun je lang niet zo veel doen voor anderen als dat je helemaal fit bent. Als je geen rekening houdt met je eigen grenzen, zou je zelfs uiteindelijk wel eens kunnen omkiepen en de boel onbedoeld nog lastiger maken voor je omgeving.
Edith merkte al maanden dat ze zich steeds minder goed kon concentreren. Het liefst had ze haar baas gevraagd om wat werk weg te nemen, zodat zij weer wat ademruimte zou krijgen. Maar omdat er al twee collega’s ziek waren, wilde ze de anderen in haar team niet opzadelen met nog eens extra werk. Toen ze gevraagd werd voor een nieuw project, wilde ze dus ook geen ‘nee’ zeggen. “Mijn gedachte was dat als ik het niet zou doen, mijn collega’s het dan voor hun kiezen zouden krijgen. Dus zette ik mijn tanden op elkaar en ging door, in plaats van om hulp te vragen.” Twee weken voor de kerstvakantie lukte dat niet meer en moest ze zich ziek melden. Pas in de loop van het voorjaar kon ze weer aan het werk. Edith: “Nu pas besef ik dat ik mijn collega’s op deze manier met nog meer werk heb opgezadeld. En ja, daar voel ik me dus ook weer schuldig over. Maar ik ga het toch anders aanpakken.”
Die ene collega
Dan kun je het beter net zo aanpakken als de collega die het gewoon van zich af laat glijden. Die ene persoon die zo ongevoelig lijkt te zijn voor de vervelende situaties waarin anderen verkeren. Misschien vind je hem of haar zelfs een beetje egoïstisch. Maar als het gaat om grenzen stellen en beter met je tijd om gaan, zijn dit stiekem de mensen waar je best wel wat van kunt leren.
De checklist
Prioriteiten stellen lijkt zo simpel maar is een van de meest ingewikkelde processen als je een situatie van tig verschillende kanten kunt bekijken. Het kan dan ook geen kwaad om een (korte) checklist te ontwikkelen die je kan helpen.
Welke items je op die checklist zet, beslis je zelf. Maar spreek met jezelf af dat je alle voorwaarden hebt aangevinkt voordat je je schuldgevoel voorrang geeft.
Hieronder een voorbeeld.
• Ik ben helemaal bij met mijn eigen werk.
• Ik heb genoeg energie om er nog iets bij te pakken.
• Mijn collega kan dit echt niet (in zijn eentje) oplossen.
• Deze actie is de beste manier om mijn team te helpen.
• Ik weet zeker dat ik de enige persoon ben die dit kan oplossen.
Ook Sam heeft gemerkt dat het stellen van een aantal voorwaarden kan helpen om een rem te zetten op het schuldgevoel. “Nee’ zeggen als een collega je om hulp vraagt, is zo onaardig. Alleen daar voel ik me doorgaans al schuldig over. Dus ‘nee’ zeggen, zelfs als ik daar alle reden toe heb, vind ik gewoon ongelooflijk lastig. Maar dat heeft er wel toe geleid dat het in mijn hoofd op een gegevens moment een behoorlijke chaos werd.’
Inmiddels heeft Sam een beter beeld van welke verzoeken wel en niet een ‘ja’ verdienen. Hij maakte een overzicht van zijn taken. “Het was verbazingwekkend om te zien hoe vaak collega’s mij iets vragen dat eigenlijk helemaal niet bij mijn werk hoort. Maar omdat ik altijd ‘ja’ zei, had niemand dat in de gaten. Zelfs ik niet.”
Helemaal verlost van zijn schuldgevoel is hij nog niet. Maar hij merkt wel dat iedereen positief reageert nu hij realistischer is. “Niemand verwachtte van me dat ik me over de kop zou werken, ze hadden eigenlijk geen idee dat ik zo veel had liggen. Dus als ik nu schoorvoetend aangeef dat het niet past, dan snappen ze dat heel goed.”
Of hij iemand anders een tip kan geven? “Vraag altijd eerst bedenktijd. Ik kijk nu eerst of het wel bij mij hoort en geef het anders terug.” Wel na eerst nog zijn schuldgevoel weg te slikken.
De belangrijkste les om hier te leren is dat een beetje ‘egoïsme’ niet altijd negatief hoeft te zijn. Of het nu gaat om je collega’s, klanten of je gezin en vrienden, iedereen is erbij gebaat als jij in balans bent. De truc is dus om dat schuldgevoel een halt toe te roepen en je interne kompas te herijken.
Patrice Gorissen is coach en trainer, gespecialiseerd in werkdruk en burn-out preventie. In haar werk richt ze zich op het veranderen van kleine gewoonten, waarbij ze inzichten uit de psychologie combineert met pragmatische tips.
www.goed-georganiseerd.nl en www.curbnit.com
Meer lezen?